LỄ GIỖ BÀ PHI YẾN CÔN ĐẢO – TRUYỀN THỐNG VÀ SÁNG TẠO
TRUYỀN THỐNG
Chuyện xưa kể rằng, vào khoảng cuối thế kỷ XVIII, Bà Phi Yến theo Vua bôn đào ra Côn Đảo để tránh sự theo dõi của lực lượng đối kháng. Vì thất bại liên tục nên nhà Vua có ý định đưa Hoàng tử Hội An (tục gọi là Hoàng tử Cải) ra nước ngoài để cầu viện. Bà Phi Yến rất không hài lòng về việc này nên ngỏ lời khuyên can: “Việc đánh nhau với địch thủ ta có thể coi như việc trong nhà, Chúa công nên dùng nghĩa binh trong xứ thì hơn, nếu phải nhờ sức mạnh của người ngoài về giải quyết vấn đề nội bộ thì dù ta có thắng cũng chẳng vẻ vang gì, song thiếp e còn lắm điều rối rắm, tai tiếng về sau”. Ngờ đâu, chỉ mấy lời khuyên can ấy mà nhà Vua nổi trận lôi đình, nghi Bà Phi Yến có ẩn ý thông đồng với địch thủ, nếu không có các quan cận thần hết lời khuyên ngăn, ắt Bà Phi Yến không thoát khỏi tội chém đầu.
Tuy nhiên, nhà Vua vẫn truyền lệnh giam Bà trong một hang đá trên hòn đảo hoang vắng nằm về hướng Tây Nam của quần đảo Côn Đảo (ngày nay còn gọi là Hòn Bà). Vừa truyền lệnh giam cầm Bà Phi Yến xong, nhà Vua được tin địch thủ sắp ra đến Côn Đảo, ông liền cùng đoàn cung quyến và tùy tùng xuống thuyền chạy về phía Nam. Theo đoàn chạy loạn có con Hắc Hổ của Hoàng tử Cải, nó rất mến Hoàng tử, Hoàng tử đi đâu nó cũng đi theo, nửa bước cũng chẳng chịu rời. Khi thuyền sắp nhổ neo, Hoàng tử không nhìn thấy mẹ đâu liền hỏi những người đi cùng và biết được mẹ mình đang bị giam cầm, khi đó Hoàng tử đã khóc rất to đòi mẹ và yêu cầu Cha phải cho mẹ đi cùng.
Trong lúc nguy nan, bức bách, con lại khóc lóc đòi mẹ, nhà Vua đã rất tức giận mà đẩy Hoàng tử xuống biển và xem đây là việc ngăn ngừa một kẻ loạn thần. Thấy thế, Hắc Hổ vội vàng phóng theo nhưng không cứu được, mà chỉ đến khi thủy triều rút cạn mới thấy thi hài Hoàng tử nằm yên nơi bãi san hô. Hắc Hổ đem thi hài của Hoàng tử chôn giữa khu rừng gần bãi Đầm Trầu (thuộc làng Cỏ Ống). Dân làng Cỏ Ống thấy con vật mà có nghĩa như vậy nên ai cũng động lòng bèn xúm nhau vun đất, đắp đá cho nấm mộ được cao hơn, rồi lập miếu phía trước mộ để thờ Hoàng tử (ngày nay mộ và Miếu Hoàng tử Hội An vẫn còn tại làng Cỏ Ống, được gọi là miếu Cậu hoặc Thiếu gia miếu). Hắc Hổ sau khi chôn cất Hoàng tử xong thì đêm lên rừng rậm non cao kiếm ăn, ngày về nằm bên mộ Hoàng tử kêu gào thảm thiết.
Một ngày kia, không rõ tình cờ hay do một lý do huyền bí nào đó mà Hắc Hổ lại gặp Vượn bạch. Tuy không biết nói nhưng Vượn bạch đã tỏ dấu để hướng dẫn Hắc Hổ qua tận bên kia hòn đảo gặp Bà Phi Yến đang bị giam cầm trong hang đá, Hắc Hổ và Vượn bạch đã ra dấu cho Bà cùng đi theo. Bà Phi Yến gượng sức leo lên lưng Hắc Hổ, hơn nửa ngày vượt suối qua đèo vất vả lắm mới đến được ven rừng Cỏ Ổng. Khi tới trước mộ Hoàng tử Cải thì hai con vật dừng chân lại, dân làng Cỏ Ống hay tin kéo đến rất đông và kể cho Bà biết đây là nấm mộ của Hoàng tử. Đau xót trước cảnh tình ấy, dân làng bèn xúm nhau làm một ngôi nhà khá đẹp gần mộ Hoàng tử để Bà được sớm hôm chăm sóc ngôi mộ con trai mình.
Đến ngày giỗ Hoàng tử Cải, Bà về dự, lòng đau như cắt. Trên đường khuya trở lại miếu, Bà bị một kẻ xấu trong làng chặn đường toan làm nhục. Bà chống cự, giữ trọn khí tiết, rồi trong phút tuyệt vọng Bà liền tự chặt cánh tay mình (cánh tay bị kẻ xấu chạm vào), máu đỏ loang cả lối đi, miệng thét lên: “Thà chịu chết, chớ để nhơ danh tiết!” Kẻ ác kinh hoảng bỏ chạy. Bà gắng lê từng bước về gần đến làng thì kiệt sức, gục xuống. Dân An Hải thương tiếc vô ngần, đưa Bà về an táng và lập miếu thờ, để hằng năm ngày 18 tháng 10 âm lịch cúng giỗ, nhang khói chẳng khi nào nguôi. Người đời truyền nhau câu chuyện ấy để ghi nhớ tấm lòng trung trinh, khí tiết và nỗi oan khiên của người phụ nữ đã hy sinh cả thân mình để giữ trọn nghĩa tình và phẩm hạnh.
Hằng năm cứ vào ngày 18 tháng 10 Âm lịch, nhân dân Côn Đảo cùng chung tay tổ chức lễ giỗ Bà Phi Yến rất long trọng và thường làm cỗ chay để tưởng nhớ cũng vì một hội Đàn chay mà Bà phải bỏ mình. Câu chuyện về Bà Phi Yến đã trải qua hơn hai thế kỷ nhưng đã đi sâu vào tiềm thức của mỗi người dân Côn Đảo, trở thành một nét văn hóa truyền thống với những giá trị lịch sử vô cùng tốt đẹp và nhân văn cao cả. Chính vì lẽ đó, ngày 18/04/2007 di tích An Sơn Miếu đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh, ngày 28/10/2022 “Lễ hội truyền thống Lễ giỗ bà Phi Yến tại huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu (nay là Thành phố Hồ Chí Minh) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 2705/QĐ-BVHTTDL.
SÁNG TẠO
Hàng năm vào những ngày trung tuần tháng 10 Âm lịch, nhân dân Côn Đảo chung tay tổ chức Lễ giỗ Bà Phi Yến. Lễ giỗ diễn ra trong 3 ngày, từ ngày 16 đến 18 tháng 10 âm lịch. Ngày thứ nhất có những hoạt động chính như khai mạc, giao lưu văn hóa nghệ thuật, thể dục thể thao, chuẩn bị lễ rước Hoàng tử Hội An…; Ngày thứ hai cúng tiên thường, biểu diễn văn nghệ và các hoạt động chuẩn bị cho lễ chính…; Ngày thứ ba vào chính lễ, đám tiệc chay, lễ tiễn Hoàng tử Hội An, kết thúc lễ hội.
Lễ giỗ Bà Phi Yến là lễ hội truyền thống đặc sắc của cư dân huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu (nay là đặc khu Côn Đảo, TP. Hồ Chí Minh) diễn ra hằng năm vào trung tuần tháng Mười âm lịch tại di tích An Sơn Miếu, nhằm tưởng nhớ Bà Lê Thị Răm – người phụ nữ trung trinh, tiết liệt, gắn với nhiều truyền thuyết và huyền thoại dân gian. Trải qua hơn 2 thế kỷ, lễ giỗ đã định hình hệ thống nghi lễ ổn định với các hoạt động chính như rước Bài vị Hoàng tử Hội An, cúng Tiên thường, Lễ chính giỗ và lễ hồi Bài vị. Năm 2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa lễ giỗ vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Điều này đã góp phần khẳng định những giá trị lịch sử – văn hóa đặc biệt của Lễ hội này.
Kỳ giỗ lần thứ 239 năm 2024 tiếp tục kế thừa cấu trúc nghi lễ truyền thống, đồng thời có nhiều sáng tạo, đổi mới nhằm tăng tính hấp dẫn và đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ của công chúng. Lần đầu tiên, lễ hội bổ sung nghi thức Mộc dục (tắm Bà) diễn ra vào đêm 16/11 (âm lịch), trước chính lễ một ngày. “Năm nay bên cạnh các nghi thức truyền thống, Lễ tắm Bà được thêm vào tạo thêm nét độc đáo, Lễ tắm Bà diễn ra vào lúc 21 giờ 30 đến 23 giờ 30, ngày 16/11 (tức ngày 16/10 Âm lịch). Nghi lễ này gồm 3 phần chính: Chuẩn bị nước tắm Bà, tắm Bà, thay áo mão cho Bà” (3). Nghi thức này đã tạo thêm chiều sâu tâm linh và sự trang trọng cho toàn bộ chu trình nghi lễ. Lễ chính giỗ cũng được nâng cấp với việc hệ thống hóa trình tự theo chuẩn nghi lễ cúng miếu thờ Mẫu ở Nam Bộ, đồng thời bổ sung các tiết mục nghệ thuật – nghi thức như Múa khai lễ, Chầu thỉnh Bà, Dâng bông, Dâng mâm, bài Văn tế được biên soạn lại và tiết mục Hát dâng lễ vật sáng tác riêng cho lễ hội.
Những điều chỉnh và bổ sung này không chỉ làm phong phú hình thức thể hiện và nâng cao trải nghiệm của người tham dự mà còn thể hiện rõ định hướng “sáng tạo truyền thống” – bảo tồn giá trị nguyên gốc đồng thời thích ứng linh hoạt với bối cảnh xã hội đương đại. Những bổ sung, điều chỉnh, sáng tạo mới trong Lễ giỗ Bà Phi Yến 2024 như một trường hợp điển hình cho việc áp dụng khung lý luận và bốn tiêu chí sáng tạo truyền thống: (1) Tính nguyên gốc – duy trì các yếu tố cốt lõi, bảo đảm sự liên tục và tính xác thực của di sản, đặc biệt trong cấu trúc nghi thức, nhạc lễ, và biểu tượng. (2) Tính thích ứng – khả năng điều chỉnh hình thức và phương tiện biểu đạt để phù hợp với điều kiện xã hội, thị hiếu công chúng và bối cảnh thời đại. (3) Tính thẩm mỹ – mức độ nâng cao trải nghiệm cảm xúc và cảm thụ nghệ thuật thông qua âm nhạc, múa, mỹ thuật sân khấu, trang trí, và không gian lễ hội. (4) Tính cộng đồng – vai trò trung tâm của cộng đồng trong việc sáng tạo, tổ chức, và tham gia lễ hội, bảo đảm di sản là sản phẩm chung và được sở hữu chung.
Lễ giỗ Bà Phi Yến lần thứ 239 (2024) là một minh chứng sinh động cho khả năng dung hòa giữa bảo tồn và đổi mới trong lễ hội truyền thống. Các hoạt động trọng tâm như Lễ Mộc dục, Múa khai lễ – Truyền thuyết Bà Phi Yến, Chầu thỉnh Bà – Dâng bông – Dâng mâm, Văn tế và Hát dâng lễ vật đều được tổ chức trên nền tảng nghi lễ – nghệ thuật gốc, đồng thời bổ sung các yếu tố sáng tạo phù hợp với bối cảnh đương đại. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa yếu tố nguyên gốc và yếu tố hiện đại đã làm phong phú nội dung, nâng cao chất lượng thẩm mỹ, mở rộng khả năng tiếp nhận và tăng cường sự tham gia của cộng đồng.
Kịch bản và Tổng đạo diễn: Trịnh Đăng Khoa | Cố vấn: Mai Mỹ Duyên
