SÁNG TẠO TRUYỀN THỐNG DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TỪ LỄ HỘI VÍA BÀ THIÊN HẬU CÀ MAU
Trịnh Đăng Khoa
Tóm tắt tham luận đăng trong kỷ yếu Hội thảo khoa học “Bảo tồn và phát huy Lễ hội Vía Bà Thiên Hậu và xây dựng sản phẩm du lịch văn hóa đặc thù tại Cà Mau”
TS. Trịnh Đăng Khoa phát biểu tại Hội thảo
Lễ hội Vía Bà Thiên Hậu tại Cà Mau là một di sản văn hóa – tín ngưỡng tiêu biểu của cộng đồng người Hoa Triều Châu, đồng thời là không gian giao thoa của nhiều nhóm cư dân Kinh – Hoa – Khmer ở vùng cực Nam Tổ quốc. Lễ hội hội tụ giá trị của các nghi lễ truyền thống (Mộc dục, Thay y, Dâng hương, Rước kiệu), kiến trúc hội quán Triều Châu, diễn xướng dân gian, múa lân sư rồng, ẩm thực và các sinh hoạt cộng đồng. Trong bối cảnh đô thị hóa và phát triển du lịch, lễ hội phải đối mặt với áp lực không gian, lượng khách tăng nhanh và nguy cơ mai một tri thức dân gian. Điều này đặt ra yêu cầu tiếp cận di sản theo hướng bảo tồn năng động và sáng tạo phù hợp với đời sống đương đại.
Khung lý luận hiện đại, từ quan niệm “truyền thống được tái tạo” của Hobsbawm đến tiếp cận nhân học của Trương Huyền Chi – Lương Văn Hy và nguyên lý “tái tạo liên tục” của UNESCO, cho thấy truyền thống không bất biến mà luôn vận động theo nhu cầu cộng đồng. Nghiên cứu kế thừa hệ thống lý thuyết này cùng với các kết quả khảo sát thực địa, chứng minh rằng Lễ hội Vía Bà Thiên Hậu có cấu trúc “lõi thiêng – lớp sáng tạo”: lõi thiêng gồm niềm tin, nghi lễ và biểu tượng tín ngưỡng; lớp sáng tạo nằm ở các hoạt động văn nghệ, trưng bày, trình diễn, workshop và du lịch văn hóa. Sự vận hành của lễ hội là tiến trình “đồng kiến tạo”, với sự tham gia của ban trị sự, cư dân, nghệ nhân, hướng dẫn viên và du khách – tất cả cùng thương thảo ranh giới giữa bảo tồn và đổi mới.
Trên cơ sở đó, bài tham luận đề xuất mô hình “Không gian văn hóa Thiên Hậu Cung” dựa trên cấu trúc “vòng tròn đồng tâm”. Tâm vòng tròn là niềm tin và không gian thiêng bất biến; các vòng kế tiếp là nghi lễ, văn nghệ, sinh hoạt cộng đồng, trải nghiệm sáng tạo và du lịch – dịch vụ. Mô hình này giúp xác lập ranh giới rõ ràng giữa phạm vi cần bảo vệ tuyệt đối và phạm vi có thể phát triển sáng tạo, đồng thời tạo điều kiện để lễ hội trở thành thiết chế văn hóa – sáng tạo phù hợp với xu hướng phát triển công nghiệp văn hóa.
Từ góc độ văn hóa, mô hình góp phần bảo tồn di sản bằng phương thức mở, giúp truyền thống tiếp tục sống trong đời sống hiện đại. Về xã hội, nó củng cố sự gắn kết cộng đồng, kiến tạo không gian giáo dục di sản và tạo động lực cho thế hệ trẻ tham gia thực hành văn hóa. Về kinh tế, mô hình mở ra cơ hội phát triển du lịch văn hóa, sản phẩm sáng tạo và sinh kế cộng đồng, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế địa phương mà không làm suy giảm tính thiêng của di sản.
Tóm lại, lễ hội Vía Bà Thiên Hậu Cà Mau là một ví dụ điển hình của quá trình sáng tạo truyền thống dựa vào cộng đồng. Việc vận dụng mô hình vòng tròn đồng tâm giúp cân bằng giữa bảo tồn và phát triển, nâng lễ hội từ một thực hành tín ngưỡng thành một nguồn lực văn hóa – sáng tạo bền vững, đóng góp thiết thực cho chiến lược phát triển văn hóa và công nghiệp văn hóa của địa phương.
Đọc tham luận của Hội thảo theo đường dẫn này: Kỷ yếu hội thảo Bảo tồn, phát huy Lễ hội Vía Bà Thiên Hậu Cà Mau
